2022-2023 yılları arasında Avrupa’daki kütüphanelerden, tıpkı ünlü yazarlar Aleksandr Puşkin ve Nikolay Gogol’ün ilk baskılarının da içinde bulunduğu yaklaşık 170 nadir edebiyat eseri çalındı. Yetkililer, bu olayları son yılların en büyük “kültürel soygun operasyonlarından biri” olarak değerlendiriyor. Soygunların, Rusya’nın kültürel mirasını “geri alma” çabası kapsamında gerçekleştirildiğine dair endişeler bulunuyor.
Çalınan eserlerin bulunduğu koleksiyonlar, Polonya, Fransa, Almanya, İsviçre, Finlandiya ve Baltık ülkelerindeki büyük kütüphaneleri kapsıyor. Soruşturma, 16 Ekim 2023 tarihinde Varşova Üniversitesi Kütüphanesi’nde meydana gelen bir olayla baş gösterdi. İki kişi, “Sylvena Hildegard” ve “Marko Oravec” sahte isimleri kullanarak 19. yüzyıl Rus edebiyatı eserlerini incelemek üzere kütüphaneye girdi ve daha sonra kayıplara karıştı. Görevliler, masadan alınan sekiz kitaptan beşinin çalındığını tespit etti; bu kitaplar arasında Puşkin’in “Haydut Kardeşler” adlı eseri de bulunuyordu. Yapılan detaylı incelemeler, aynı koleksiyondan daha önce 74 eserin kaybolduğunu ortaya çıkardı; yerlerine ise “yüksek kaliteli kopyalar” bırakılmıştı. Eski diplomat Hieronim Grala, durumu “Bu, mücevherlerin kalbini sökmek gibiydi” sözleriyle aktardı. Soruşturmayı yürüten savcı Bartosz Jandy, bu koleksiyonun Polonya’nın Rus yönetimi dönemi boyunca şekillendiğini ve ülkenin ulusal mirasının bir parçası olduğunu vurguladı.
Varşova’daki olay, Letonya, Estonya, Litvanya, Finlandiya, Çekya, Fransa, İsviçre ve Almanya gibi ülkelerdeki benzer soygunlarla bağlantılı olduğu düşünülmekte. Estonya’nın güney bölgesi savcısı Laura Bellen, Guardian’a yaptığı açıklamada, “Kapsamı ve yöntemleri bakımından daha önce böyle bir durumla karşılaşmadık” dedi. Şüpheliler, sahte kimliklerle kütüphanelere girip nadir Rus eserlerini talep ederek, orijinal kitapları gizlice alıp taklitlerini bırakıyordu. Aralık 2022’de Letonya polisi, Riga Ulusal Kütüphanesi’nden çalınan eserlerde DNA’sı bulunan 46 yaşındaki Gürcü antikacı Beka Tsirekidze’yi yakaladı. Estonya’da mahkûm edilen Tsirekidze, kendisine kimden talimat verildiğini açıklamaktan kaçındı; savcı Bellen, muhtemelen bu soygunları yaptıran başka bir güç olduğunu belirtti fakat devlet bağlantısı için somut bir kanıt bulamadıklarını ifade etti.
Geçtiğimiz yıl mart ayında, Avrupa Adli İşbirliği Birimi (Eurojust) Fransa, Litvanya, Polonya ve İsviçre ile ortak bir soruşturma ekibi kurdu. Gürcistan da sürece dahil oldu. Soygunların, Rusya’nın Ukrayna işgalinin hemen ardından başlaması, bu durumun Kremlin’in “Rus kültürel mirasını geri getirme” girişimi olabileceğine dair spekülasyonları artırdı. Polonyalı savcı Jandy, “Bir grup hırsızın devlet desteği olmadan böyle bir faaliyet gerçekleştirmesi imkânsız” şeklinde değerlendirmelerde bulundu.
Çalınan eserler arasında mutlaka Aleksandr Puşkin’e ait bir kitabın bulunduğu bildirildi. Puşkin, Rus edebiyatının önemli isimlerinden biri olup, günümüzde yeniden “ulusal gurur” sembolü olarak öne çıkarılmakta. Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov’un Kasım 2022’de Puşkin’in “Rusya’ya İftira Edenlere” adlı eserini okuması, bu durumun bir yansıması olarak görülüyor. Ukraynalı yazar Oleksandr Mıked, “Dünya, hala Rusya’nın büyük kültürel mirasına romantik bir bağlılık duyuyor ve bu durum Rusya’nın işlediği suçların ardından af dilemesine imkan tanıyor” değerlendirmesini yaptı.
Soruşturma, Kasım 2023’te Gürcü şüpheli Mihail Zamtaradze’nin Brüksel’de yakalanması ve Gürcistan’da beş kişinin daha gözaltına alınmasıyla hız kazandı. Yakalananlar arasında Varşova’da “Sylvena Hildegard” takma adını kullanan 23 yaşındaki Ana Gogoladze de yer almakta. Gogoladze, ifadesinde eşiyle birlikte Varşova’da beş kitap çaldıklarını ve bunları Viyana’daki bir bağlantıya teslim ettiklerini söyledi. Ancak, kitapların aslında taklit olduğunu öğrenince rakip hırsızlar tarafından kandırıldıklarını belirtti. Bu tanıklık, en az iki Gürcü grubun aynı eserleri çaldığını ortaya koydu. Bu yılın nisan ayında Vilnius’ta yargılanan Zamtaradze’nin, yedi ülkeye yayılan hırsızlıklarla bağlantısı olduğu GPS kayıtlarıyla kanıtlandı ve Litvanyalı hâkimler, sanığın “rollerin paylaşıldığı organize bir grubun üyesi” olduğu sonucuna vardılar.
Zamtaradze, sorgusunda kendisini “Maksim” adlı bir Rus nadir kitap tüccarının görevlendirdiğini ve ödemelerini kripto para ile aldığını ifade etti. Soruşturmacılar, bu ismin Moskova’daki Staraya Kniga (Eski Kitap) adlı sahafın yöneticisi Maksim Tsipris olabileceğini düşünüyor. Tsipris, iddialarla ilgili yorum yapmaktan kaçındı. Dikkatler, Varşova Üniversitesi Kütüphanesi’nin damgasını taşıyan Puşkin baskılarını satışa sunan Litfund adlı Rus müzayede evine çevrildi. Kurumun başındaki Sergey Burmistrov, iddiaları reddetti. Rusya’daki kurumların soruşturmada işbirliği yapmaması, Avrupa’daki devlet bağlantısı şüphelerini derinleştiriyor. Savcı Jandy, “Kitapların geri alınması, Rusya’nın yardımı olmadan mümkün değil. Ancak fiili bir savaş halinde bu durum imkânsız” ifadesinde bulundu. Bugüne kadar değeri 3 milyon doları aşan yaklaşık 170 eserden hiçbiri bulunamadı.
